İSTANBUL (AA) - AA muhabirinin derlediği bilgilere göre, dünya çapında köklü sözlük kurumlarının seçtiği "yılın kelimesi" sadece yılın öne çıkan terimlerini belirlemekle kalmıyor, aynı zamanda insanlığın içinden geçtiği teknolojik, sosyolojik ve psikolojik dönüşümleri de yansıtıyor.
Dünya genelinde "yılın kelimesi" listelerinde son yıllarda teknolojiyle doğrudan veya dolaylı olarak ilişkili kelimelerin artışı dikkati çekiyor. Özellikle Oxford Sözlük'ün 2015 yılında "Sevinç Gözyaşları Döken Yüz" emojisini yılın kelimesi seçmesiyle başlayan trend, yıllar geçtikte bambaşka bir boyuta doğru evrildi.
Son yıllar incelendiğinde, yılın kelimelerinde basit teknolojik araç tanımlarından (emoji, app, selfie) karmaşık etik ve psikolojik durumlara (post-truth, gaslighting, dijital vicdan) geçiş göze çarpıyor.
Gerçek-ötesinden beyin çürümesineOxford Sözlük'ün 2016 yılında "gerçek-ötesi/gerçek-sonrası" (post-truth) kelimesini yılın kelimesi seçmesiyle sosyal medya manipülasyonları dünya gündeminde ciddi şekilde yer almaya başladı.
2017 yılında merkezinde Facebook'un da yer aldığı Cambridge Analytica skandalının patlak vermesiyle birlikte Collins Sözlük "yalan haber"i (fake news) yılın kelimesi olarak belirledi.
2022 yılında ChatGPT'nin piyasaya sürülmesi sonrası üretken yapay zekalar tüm dünyanın gündemine gelirken, 2023 yılında "yapay zeka" Collins Sözlük tarafından yılın kelimesi seçildi. Cambridge Sözlük ise yılın kelimesi olarak "halüsinasyon"u (hallucinate) belirledi. Yapay zekaların zaman zaman hatalı bilgi vermesini anlatan kelime, bu araçlara tam olarak güvenilemeyeceğini anlatıyordu.
2024 yılında Oxford Sözlük tarafından yılın kelimesi seçilen "beyin çürümesi" (brain rot) son yılların en fazla etki yaratan kavramı oldu. Özellikle önemsiz veya zorlayıcı olmayan sosyal medya paylaşımlarının çok fazla tüketilmesi sonucu zihinsel ve entelektüel faaliyetlerin geriye gitmesini anlatan "beyin çürümesi", özellikle psikologların yıl boyunca sıkça dile getirdikleri bir sorun olarak tartışıldı.
- TDK'nin seçimi "dijital vicdan"
2025 yılına gelindiğinde ise teknoloji ve dijitalleşme kaynaklı sorunlar sözlüklerin hemen hemen hepsinin tercihi oldu. Yılın en öne çıkan kelimelerinden biri Türk Dil Kurumu (TDK) tarafından seçilen "dijital vicdan" oldu.
İnsanların çoğu zaman gerçek hayatta sorumluluk almadıkları ya da almak istemedikleri konularda, sosyal medyada bir paylaşım ya da beğeniyle "vicdanlarını rahatlatma" eğilimine girdiklerini anlatan kavram, bu durumun bireysel duyarlılığı pasifize ederek vicdanı "tıklanabilir bir işleme" indirgediğini vurguluyor.
TDK'den yapılan açıklamada, "Beğeni, paylaşım ve yorum yapan bireyler, bir 'tıklama' aracılığıyla insani görevlerini yerine getirdiğini hissetmektedir. Merhamet ve insaf duygusunu ise sembolik görünürlükle sınırlamaktadır. Bu nedenle 'dijital vicdan' kavramı, çağımızda vicdanın dijital ortamda aldığı bu yeni, çoğu zaman yanıltıcı işlevi anlatan gerekli bir kavram olarak dilimizde yerini almalıdır." ifadeleri yer aldı.
2025'in kelimeleri "öfke yemi", "yapay zeka çöpü" ve "parasosyal"Yılın dijital teknolojiyle alakalı dikkati çekici diğer kelimesi Oxford Sözlük tarafından duyuruldu. Çevrim içi platformlarda etkileşimi artırmak amacıyla kasıtlı olarak öfke, hayal kırıklığı veya provokasyon yaratmak üzere tasarlanan içerikleri tanımlayan "öfke yemi" (rage bait) terimi "yılın kelimesi" seçilirken, kelimenin kullanım sıklığı da son 12 ayda 3 katına çıktı.
Merriam-Webster, 2025 yılının kelimesini "yapay zeka posası/çöpü" (slop) olarak belirledi. Yapay zeka tarafından büyük miktarlarda üretilen düşük kaliteli dijital içerikleri tanımlayan bu kelime, ekranları dolduran saçma videoları, hatalı reklam görsellerini ve yapay zeka tarafından yazılmış niteliksiz kitapları tanımlamak için kullanılıyor.
Cambridge Sözlük'ün 2025 yılı için kelimesi "parasosyal" (parasocial) olurken, terim bir kişinin tanımadığı bir ünlüyle, kurgusal bir karakterle veya bir yapay zekayla hissettiği tek taraflı bağı ifade ediyor.
Muhabir: Abdulkadir Günyol
