TAHRAN/ANKARA/İSTANBUL (AA) - Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyinin (BMGK) 2231 sayılı kararı kapsamında yer alan “snapback” mekanizması, son dakika bir anlaşma sağlanamayınca gece yarısı devreye girdi.
Nükleer anlaşmanın Avrupalı tarafları İngiltere, Fransa ve Almanya’dan (E3) oluşan ülkeler, mekanizmayı 28 Ağustos’ta tetikledi ve 30 günlük rutin prosedürün sonunda yaptırımlar geri döndü.
ABD Dışişleri Bakanı Marco Rubio, Tahran'ı "iyi niyetle yapılacak doğrudan görüşmeleri kabul etmeye" çağırdı.
Rubio, BM üyesi ülkeleri, "İran liderlerine, kendi ülkeleri ve dünyanın güvenliği için en iyi olanı yapmaları yönünde baskı yapmak amacıyla" yaptırımları "derhal" uygulamaya çağırdı.
İngiltere, Fransa ve Almanya dışişleri bakanları ortak bir açıklamada, "İran'ın asla nükleer silaha sahip olmamasını sağlayacak yeni bir diplomatik çözüm" arayışını sürdüreceklerini söyledi.
Ayrıca Tahran'a "herhangi bir durumu tırmandırıcı eylemden kaçınması" çağrısında bulunuldu.
Bu gelişmelerle, 2015'teki nükleer anlaşma olarak adlandırılan Kapsamlı Ortak Eylem Planı (KOEP) kapsamında kaldırılan İran’a yönelik BM yaptırımları otomatik olarak yeniden yürürlüğe girerken bu zamana kadar ABD ve Avrupa'nın tek taraflı yaptırımları artık BM üyesi tüm ülkeleri ilgilendiren uluslararası yaptırımlara dönüşmüş oldu.
BMGK oylamalarında engellenemeyen süreçBMGK’de Güney Kore’nin başkanlığında sunulan ve yaptırımların hafifletilmesini sürdürmeyi öngören tasarı, 19 Eylül’de 4 lehte (Rusya, Çin, Cezayir, Pakistan), 9 aleyhte ve 2 çekimser oyla reddedildi.
Daha sonra Çin ve Rusya’nın 26 Eylül’de önerdiği, yaptırımların 6 ay ertelenmesini isteyen tasarı da 4 lehte, 9 aleyhte ve 2 çekimser oyla kabul edilmedi.
ABD'nin çekilmesinden sonra nükleer anlaşma uygulanamadı, Avrupa İran'a verdiği sözleri tutamadıABD Başkanı Donald Trump, 2018 yılında, ilk başkanlık döneminde ülkesini tek taraflı olarak anlaşmadan çekti ve ardından İran’a yönelik ağır ekonomik yaptırımları yeniden yürürlüğe koydu. Avrupa ülkeleri, ABD’nin kararını desteklemediklerini açıklasalar da bu yaptırımların etkisini ortadan kaldıracak adımlar atmadı.
Bunun ardından İran, bir yıl sonra anlaşmadaki taahhütlerini aşamalı olarak durdurmaya başladı. 2020 yılından itibaren yüksek düzeyli uranyum zenginleştiren Tahran yönetimi, zenginleştirme oranını anlaşmada belirlenen yüzde 3,67’den yüzde 60’a kadar çıkardı.
Tahran bu süreçte ilgili yaptırımların kaldırılması halinde nükleer faaliyetlerini yeniden anlaşmayla uyumlu hale getireceğini sık sık açıkladı. Birçok kez hem İran-ABD hem de İran-Avrupa arasında görüşmeler yapıldı. En ciddi görüşmeler İsrail'in saldırılarından önce Tahran-Washington arasında yapılıyordu ancak İsrail'in İran'a saldırıları müzakere sürecini ortadan kaldırdı.
E3 ülkeleri ise “snapback’in son çare olduğunu” belirterek, İran’ı 2015 anlaşmasının “neredeyse tamamını” ihlal etmekle suçladı ve yüksek zenginleştirilmiş uranyum stoklarını “sivil gerekçe olmadan” tuttuğunu öne sürdü.
Yine de "diplomasinin sonu olmadığını" ifade ederek, Tahran’ı müzakerelere çağırdılar. İran ise yaptırımların geri getirilmesinin Avrupa'nın İran'ın nükleer meselesindeki konumunu ortadan kaldıracağını belirtiyor.
İran, mekanizmanın işletilmesine dair Avrupa ülkelerinin hukuki dayanağının bulunmadığını savunuyor. Tahran, ABD’nin 2018’de anlaşmadan çekilmesinin ardından Avrupa ülkelerinin yükümlülüklerini yerine getirmediğini ve dolayısıyla anlaşmadaki “katılımcı” statülerini kaybettikleri tezini dile getiriyor. Bu bağlamda, Avrupa ülkelerinin BMGK’de bu süreci başlatma konusunda hem hukuki hem de etik yetkiye sahip olmadığını ifade ediyor. Buna rağmen yaptırımların geri getirilmesinin Avrupa'nın İran'ın nükleer meselesindeki konumunu ortadan kaldıracağını belirtiyor.
İran tarafı, Avrupa'nın ABD'nin etkisinde kaldığını ve müzakerelerde sundukları önerilere kayıtsız kaldıklarını savundu. İran Cumhurbaşkanı Mesud Pezeşkiyan, son yaptığı açıklamada, "Avrupalılarla yaptığımız görüşmelerde, İran'ın Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı ile işbirliği yapmaya ve nükleer faaliyetleri konusunda şeffaflık sağlamaya hazır olduğunu vurguladık. Buna karşılık ABD, sürekli farklı bahaneler uydurarak bir anlaşmanın oluşmasını engellemeye çalışıyor. Gerçek şu ki ABD güçlü bir İran'a tahammül edemiyor ve ülkemizi giderek zayıflatmak istiyor." ifadelerini kullandı.
Geri dönen yaptırımlar ve etkileriMekanizmanın devreye girmesiyle, 2006-2010 yılları arasında İran’a karşı çıkarılan 1696, 1737, 1747, 1803, 1835 ve 1929 sayılı BMGK kararları yeniden geçerlilik kazandı. Bunlar arasında: Silah ambargosu: 2020’de süresi dolan ambargo, İran’a konvansiyonel silah sevkiyatını yeniden yasaklıyor.
Nükleer ve füze kısıtlamaları: Uranyum zenginleştirme, ağır su ve yeniden işleme faaliyetleri askıya alınıyor; nükleer başlık taşıyabilecek balistik füze geliştirme ve fırlatma yasaklanıyor.
Mali ve seyahat yasakları: Yüzlerce kişi ve kuruluşa yönelik varlık dondurma ve seyahat kısıtlamaları geri dönüyor.
Deniz ticareti denetimi: 1929 sayılı karar kapsamında, BM üyesi ülkelere İran’a ve İran’dan yapılan sevkiyatları denetleme ve el koyma yetkisi veriliyor. Bu da İran gemilerine müdahaleleri mümkün kılıyor.
Yaptırımların devreye girmesi piyasayı sarstıBM yaptırımlarının devreye girmesi sonrası İran tümeni rekor düşük seviyeye geriledi ve zaten kötü olan ekonomide sıkıntıların derinleşeceği endişesi arttı.
İngiltere, Fransa ve Almanya'nın ABD'nin tek taraflı çekilmesinden sonra uygulanmayan 2015'teki nükleer anlaşmada yer verilen ve "snapback" olarak adlandırılan, İran'a anlaşmayı ihlal ettiği gerekçesiyle BM yaptırımlarını yeniden getirme imkanına sahip mekanizmayı 28 Ağustos'ta işletme kararı almıştı.
Bunun ardındaki yaklaşık bir aylık süreçte döviz ve altın kurlarında ciddi yükseliş görüldü. İran'da ağustos boyunca dolar kuru 93 bin tümen seviyelerindeydi. Ülkede serbest döviz piyasasını izleyen "pashizi.com"a göre, serbest piyasada doların satış kuru bugün 110 bin tümene ulaştı.
BM yaptırımlarının uygulanmasının ardından Meclis, bu sabah kapalı oturum düzenledi. Açıklamada, İranlı vatandaşların geçim zorluklarının ele alındığı bildirildi. Meclis Başkanı Muhammed Bakır Kalibaf, oturumda "önemli kararlar alındığını" söyledi ancak ayrıntı vermedi.
Dışişleri Bakanı Abbas Erakçi ise BM yaptırımlarının geri getirilmesi halinde görecekleri ekonomik zararın abartıldığını savunarak, "Bunun gerçekleşmesi durumunda bize hiçbir zarar veya hasar vermeyeceğini söylemiyorum. Özellikle ekonomik alanda, miktarı az da olsa bir miktar zarar verebilir." dedi.
İran’ın tepkisi ve muhtemel adımlarİran Dışişleri Bakanlığı, yaptırımları “hukuksuz, temelsiz ve provokatif” olarak nitelendirdi.
İranlı yetkililer, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) ile 9 Eylül’de imzalanan işbirliği anlaşmasının da geçersiz hale geldiğini belirtiyor. İran Meclisi de BM yaptırımlarının devreye girmesi halinde ülkeyi Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması'ndan (NPT) çekecek bir karar hazırlandığını duyurdu.
İran Meclisi Güvenlik ve Dış Politika Komisyonu Üyesi İsmail Kevseri, NPT'den çekilme konusunun mecliste görüşülerek karara bağlanacağını ve bu konuda büyük ölçüde sonuca varıldığını duyurdu.
Kevseri ayrıca, nükleer bomba üretilmesini teklif eden kararın da daha sonra inceleceğini söyledi.
Buna rağmen İran Cumhurbaşkanı Mesud Pezeşkiyan dahil hükümet yetkilileri, İran'ın NPT'den çıkması teklifine sıcak bakmadığını birçok kez dile getirdi.
Meclis Başkanı Kalibaf da snapback mekanizmasının işletilmesini "hukuka aykırı" kabul ettiklerini belirterek, "Bu kararlar uyarınca İran'a karşı hareket eden herhangi bir ülke, ciddi ve karşılıklı tepkiyle karşılaşacaktır. E3 de bizim tepkimizi görecektir. İran, kendisini bu yasa dışı kararlara bağlı görmüyor." ifadelerini kullandı.
İran: Avrupa ve ABD'nin "süresi dolan yaptırımları" yeniden canlandırma çabaları geçersizdirİran Dışişleri Bakanı Abbas Erakçi, 2015'teki nükleer anlaşmanın Avrupalı tarafların girişimiyle ülkesine yönelik Birleşmiş Milletler (BM) yaptırımlarının yeniden getirilmesinin "hukuka aykırı ve geçersiz" olduğunu ve BM üyesi ülkelerin bu yaptırımlara "uymak zorunda olmadığını" savundu.
Erakçi, 2015'teki nükleer anlaşmanın Avrupalı tarafları İngiltere, Fransa ve Almanya'nın ülkesine BM yaptırımlarını geri getirme imkanına sahip "snapback" mekanizmasını işletme kararı sonrasında yaptırımların devreye girmesine ilişkin BM Genel Sekreteri Antonio Guterres'e mektup yazdı.
Avrupa ülkelerinin snapback mekanizmasını işletme bildiriminin "hukuka aykırı" olduğunu dile getiren Erakçi, "3 Avrupa ülkesinin sözde snapback mekanizması sürecini başlatma bildirimi hukuki ve usul açısından kusurludur ve bu nedenle geçersizdir. Üç ülkenin bu eylemi, kendi (nükleer anlaşmadaki) yükümlülüklerini yerine getirmeyi reddettikleri sırada gerçekleşmiştir." ifadelerini kullandı.
Batılı ülkelerin "hukukun dışında ve dar siyasi amaçlarla hareket ederek, İran'a karşı siyasi baskı uygulamak için BM mekanizmasını kötüye kullanmaya çalıştıklarını" belirten Erakçi, "Bu tür bir kötüye kullanım, Birleşmiş Milletlerin güvenilirliğini ve tarafsızlığını zedeleyecek ve Güvenlik Konseyinin otoritesini aşındıracaktır." değerlendirmesinde bulundu.
Avrupa ve ABD'nin "süresi dolan yaptırımları" yeniden canlandırma çabalarının "beyhude ve geçersiz" olduğunu öne süren Erakçi, mektubuna şöyle devam etti:
"2231 sayılı karar, mutabakata varıldığı şekilde sona ermelidir. Karar kapsamındaki tüm nükleer kısıtlamalar 18 Ekim 2025 tarihinde kalıcı olarak sona erecektir. İran bu tarihten sonra bu kısıtlamaların uzatılmasına, yeniden canlandırılmasına veya uygulanmasına yönelik hiçbir girişimi tanımayacaktır. Buna göre İran 2231 sayılı karar uyarınca feshedilen kararların yeniden yürürlüğe konulacağı iddiasını kesin bir dille reddetmektedir. Ne İran ne de Birleşmiş Milletlerin herhangi bir üyesi bu tür hukuka aykırı eylemlere uymakla yükümlü değildir."
Erakçi, Guterres'e hitaben, "Bu nedenle, Yaptırımlar Komitesi ve Uzmanlar Paneli de dahil olmak üzere yaptırım mekanizmalarını yeniden canlandırma girişimlerinden kaçınmanızı önemle rica ediyoruz. BM kaynakları bu tür yasa dışı eylemlere tahsis edilmemeli veya bu eylemleri desteklemek için kullanılmamalıdır." ifadelerini kullandı.
İranlı Bakan, ülkesinin "adil, dengeli ve sürdürülebilir çözümlere ulaşmak amacıyla diplomasiye her zaman hazır olduğunu" vurguladı.
E3 ülkeleri İran'a BM yaptırımlarının geri getirilmesini memnuniyetle karşıladıFransa, Almanya ve İngiltere’den oluşan E3 ülkeleri, İran'a nükleer taahhütlerine uymadığı gerekçesiyle Birleşmiş Milletler (BM) yaptırımlarının geri getirilmesini memnuniyetle karşıladıklarını bildirdi.
Fransa Dışişleri Bakanı Jean-Noel Barrot, İngiltere Dışişleri Bakanı Yvette Cooper ve Almanya Dışişleri Bakanı Johann Wadephul, yaptıkları ortak açıklamada, 28 Ağustos'ta başlatılan ve herhangi bir anlaşmaya varılmadığı takdirde bir ay içinde İran'a BM yaptırımlarının yeniden uygulanmasına imkan tanıyan "snapback" sürecinin tamamlandığını ve bugün itibarıyla yaptırımların devreye alındığını duyurdu.
Açıklamada, E3 ülkelerinin İran'ın asla nükleer silah edinmemesi veya geliştirmemesi yönündeki ortak hedefi paylaşmayı sürdürdüğü vurgulandı.
BM Güvenlik Konseyinin (BMGK) 2231 sayılı kararında öngörülen "snapback" sürecinin tamamlanmasının ardından Konseyin 1969, 1737, 1747, 1803 1835, 1929 sayılı kararlarının yürürlüğe girmesini memnuniyetle karşıladıklarını bildiren E3 ülkeleri, İran ve taraf devletlere bu kararlara uyma çağrısı yaptı.
Açıklamada, "İran'ın (nükleer) taahhütlerini defalarca ihlal etmesi göz önüne alındığında E3 ülkelerinin snapback prosedürünü başlatmaktan başka seçeneği kalmamış ve bu prosedür sonunda söz konusu kararlar yeniden yürürlüğe girmiştir." ifadesine yer verildi.
AB, İran'a yönelik geri getirilen BM yaptırımlarını gecikmeden uygulayacakAvrupa Birliği (AB) Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi Kaja Kallas, "snapback" süreciyle İran'a yönelik geri getirilen Birleşmiş Milletler (BM) yaptırımlarını gecikme olmaksızın uygulayacaklarını açıkladı.
AB Dış İlişkiler Servisinden (EEAS) yapılan açıklamada, Kallas'ın İran'a yönelik BM yaptırımlarının "snapback" mekanizmasıyla geri getirilmesine ilişkin değerlendirmesine yer verildi.
Kallas, yaptırımların geri getirilmemesi adına son tarihi uzatmak için İran'la diplomatik görüşmelerde bulunduklarını ancak Tahran'la anlaşamadıklarını ve bu sebeple yaptırımların gecikme olmaksızın yeniden uygulamaya konulacağını belirtti.
İran'a yönelik yaptırımların yeniden yürürlüğe girmesinin diplomasi sürecini sona erdirmemesi gerektiğine dikkati çeken Kallas, Tahran'ı Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması (NPT) kapsamındaki yükümlülüklerini yerine getirmeye çağırdı.
İran'a BM yaptırımlarını geri getiren "snapback" süreciİngiltere, Fransa ve Almanya, ABD'nin tek taraflı çekilmesinin ardından uygulanmayan 2015'teki nükleer anlaşmada yer verilen ve "snapback" olarak adlandırılan, İran'a anlaşmayı ihlal ettiği gerekçesiyle BM yaptırımlarını yeniden getirme imkanı tanıyan mekanizmayı 28 Ağustos'ta işletme kararı almıştı.
"Snapback" süreci, yeni karara yol açacak son dakika anlaşması olmadığı ya da son tarih uzatılmadığı takdirde 28 Eylül gece yarısı sona erecek ve İran'a BM yaptırımları otomatik olarak yeniden yürürlüğe girecekti.
Son olarak dün BM Güvenlik Konseyinde sürecin uzatılmasını öngören karar tasarısı kabul edilmemişti.
İran'ın nükleer meselesine çözüm getiren 2015'teki nükleer anlaşma ve "snapback" maddesiİran ile BMGK’nin 5 daimi üyesi (ABD, Rusya, Çin, Fransa, İngiltere) ve Almanya arasında 14 Temmuz 2015’te nükleer anlaşma olarak adlandırılan Kapsamlı Ortak Eylem Planı (KOEP) imzalanmıştı. Anlaşma kapsamında İran, uranyum zenginleştirme faaliyetlerini sınırlandırmayı ve Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) ile tam işbirliği yapmayı kabul etmişti.
Buna karşılık, İran’a nükleer programı nedeniyle uygulanan BM ve Avrupa Birliği yaptırımları, 16 Ocak 2016'da anlaşmanın BMGK onayıyla yürürlüğe girmesiyle kaldırıldı ancak İran'ın sözleşmeye uymaması halinde tüm yaptırımları yeniden uygulamaya izin veren madde yani snapback mekanizması, anlaşmaya eklenmişti.
Muhabir: Ahmet Dursun,Şeyma Yiğit,İbrahim Hamdi Hacıcaferoğlu
