İSTANBUL (AA) - Dünya bilim tarihinde önemli yeri bulunan Hayyam, şiirlerinin yanı sıra felsefe, edebiyat, matematik ve astronomi alanında 18 önemli esere imza attı.
Ömer Hayyam'ın doğum tarihi tam olarak bilinmese de çeşitli kaynaklara göre İran'ın Nişabur şehrinde 18 Mayıs 1048'de dünyaya geldi. Hayatının büyük kısmını Nişabur ile Semerkant'ta geçiren unutulmaz edebiyatçı, eğitimini de bu şehirlerde tamamladı.
Belh'te tanınmış bir araştırmacı olan Şeyh Muhammed Mansuri'nin yanında ilk eğitimini alan Hayyam, Nişabur bölgesinin büyük hocalarından İmam Nişaburlu Mowaffaq'ın yanında öğrenimine devam etti. Büyük Selçuklu Devleti'nin veziri ve "Siyasetname" kitabının yazarı Nizamül-Mülk ile aynı medreseye giden Hayyam, zamanın ünlü alimi Muvaffakeddin Abdüllatif ibn el Lübad'dan da eğitim aldı.
Hayyam, kaleme aldığı rubailerinde, dünya, var oluş, Allah, devlet ve toplumsal örgütlenme biçimleri gibi hayata ve insana ilişkin konuları işledi. Evreni anlamak için kendi içinde yaptığı akıl yürütmelerini, eşine az rastlanır bir edebi dille dörtlüklerine yansıttı.
Celali takvimini hazırladıMatematik ve astronomi konularında da dünyanın önde gelen bilim insanlarından biri olan Hayyam, çok sayıda bilimsel çalışmaya imza attı.
Şair ve bilim insanı Hayyam, miladi ve hicri takvimlerden daha hassas "Celali" takvimini hazırladı. Daha çok geceleri astronomiyle ilgilenen Hayyam, geometri ve tıp konularında da çalışmalarda bulundu.
Yapılan araştırmalara göre, Fransız matematikçi Blaise Pascal'ın soyadıyla anılan Paskal üçgeni ile binom açılımını, Pascal'dan önce bulan ve ilk kullanan isim de Ömer Hayyam'dı.
Hayyam'ın düşünce ve duygularını ince bir dille ifade ettiği ve Türkçe başta olmak üzere birçok dile çevrilen rubaileri 158 olmasına rağmen ona isnat edilen rubai sayısı 1000'i geçiyor.
Zaman zaman Semerkant, Buhara, Belh ve İsfahan gibi bilim ve sanat merkezlerinde dolaşmayı tercih eden Hayyam, felsefe, edebiyat, matematik ve astronomi alanında 18 esere imza attı.
Selçuklu hükümdarı Melikşah'a danışmanlık da yapan Hayyam'ın, İbn Sina ekolüne sahip olduğu ayrıca Batıni ve Mu'tezile inanışlarını tercih ettiğine inanılıyor.
Hayyam lakabına uygun olarak mezarı çadır şeklinde tasarlandıLübnanlı yazar Amin Maalouf, birçok dile tercüme edilen ve büyük ilgi gören "Semerkant" adlı romanında, Hayyam'ın Selçuklu döneminin ünlü veziri Nizamül-Mülk ve İsmaililik mezhebine dayalı Haşhaşiler tarikatını kuran Hassan Sabah ile arkadaşlıklarını kurgusal bir dille ele aldı.
Ömer Hayyam, 4 Aralık 1131'de 83 yaşındayken hayata veda etti. Hayyam'ın anıt mezarı, İran'ın kuzeydoğusundaki Rezevi Horasanı'na bağlı Nişabur'da kendi adını taşıyan meydana yakın bir yerde bulunuyor. Rıza Şah Pehlevi tarafından 1934'te Tahran Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dekanı, mimar, heykeltıraş ve ressam Prof. Dr. Hoşeng Seyhun'a yaptırılan ve inşası 1963'te tamamlanan mezar, çadırcı anlamına gelen "Hayyam" lakabına atıfla çadır şeklinde tasarlandı.
Hayyam'ın rubaileri, Nişabur'un ünlü firuze taşı renginde talik hattıyla 20 bin metrekarelik bahçede beyaz mermerden yapılan, yüksekliği 22, genişliği 18 metre olan anıtın kenarlarına yazıldı.
EserleriHayyam'ın eserlerinden ismi bilinen 18'i şunlar:
Melikşah'a ithaf edilen, astronomi ve takvime ilişkin "Ziyc-i Melikşahi", geometriye dair "Kitabün fi'l Burhan ül Sıhhat-ı Turuk ül Hind", cebir ve denklemlere dair "Risaletün fi Berahin İl Cebr ve Mukabele", aritmetikle ilgili "Müşkilat'ül Hisab", genel prensiplerle ilgili "İlm-i Külliyat", takvim ve yılbaşı tespitine dair "Nevruzname", Öklid'in bir probleminin çözülmesi metoduyla ilgili, Hollanda Leiden kütüphanesinde bir nüshası mevcut olan "Risaletün fi Şerhi ma Eşkele min Musaderat".
Felsefede ontoloji bahsine dair Britanya kütüphanesinde bir nüshası bulunan "Risaletün fi Vücud", felsefeyle ilgili "Risaletün fi'l Kevn vet Teklif", fizik konusunda "Muhtasarun fi't Tabiiyat", meskun yerlerin iklimi ve hava değişikliklerine dair "Levazim'ül Emkine", üç meseleye cevap ve alemde zıtlığın zorunlu olduğuna dair "Fil Cevab Selaseti Mesail ve fi Keşfil Hicab", pırlantalı eşyaların taşlarını çıkarmadan kıymetini bulmanın yöntemine dair "Mizan'ül Hikem", altın ve gümüşten yapılmış bir cisimde altın ve gümüş miktarının bilinmesine dair kaleme alınan ve Almanya'da Goethe kütüphanesinde bir nüshası mevcut olan "Risaletün fil İhtiyal li Marifet".
Allah'ın alemleri yaratmasının ve insanları ibadetle yükümlü kılmasının hikmetine dair "Abdurrahman'el Neseviye Cevab", "Nizamülmülk", Arapça rubailerinden oluşan "Eş'arı bil Arabiyye" ve ilim prensipleri "Fil Mutayat".
Muhabir: Hilal Uştuk
